ارگ بم
ارگ بم دژی عظیم است و ارگ بخشی از آن است، در زلزلهی سال ۱۳۸۲ تا حد زیادی تخریب شد اما خوشبختانه روند مرمت آن با موفقیت در حال انجام است. این اثر شگفت انگیز تاریخی در شهر بم قرار دارد.
ارگ بم که به عنوان بزرگترین سازه خشتی جهان شناخته میشود، در شهر تاریخی بم در جنوب شرقی ایران جای گرفته است. ارگ بم که یکی از آثار ثبت شده از ایران در فهرست میراث معنوی جهان است، یک پایگاه مهم در کنار جاده ابریشم به شمار میرود. ارگ بم بزرگترین سازه با بنای خشتی است که در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسیده است. این بنا در دوره ساسانیان تاسیس شده و در بالای تپه ای مصنوعی در ربع شمال غربی شهر قدیمی بم واقع شده است. این منطقه در چهارراه جاده ابریشم و جاده های منتهی به آسیای میانه، خلیج فارس و مصر بود. قرن هفتم تا یازدهم اوج شکوفایی ارگ بود زیرا این مرکز به یک مرکز تجاری پر رونق تبدیل شد و به داد و ستد و تجارت پارچه های ابریشم و پنبه کمک کرد. مجموعه ارگ مساحتی به طول ۳۱۵ متر در امتداد محور شرق غربی و به طول ۲۷۰ متر در امتداد محور شمال به جنوب را اشغال می کند. متأسفانه، چیزی در حدود ۸۰ درصد از ارگ بم در اثر زلزله ای که در سال ۱۳۸۲ این شهر را لرزاند تخریب شد. اما خبر خوب این است که ارگ در حال بازسازی است و بیش از نیمی از آن بازسازی شده است.
تاریخچه ارگ بم
نخستین نشانههای شکلگیری ارگ بم به دوران هخامنشیان بازمیگردد. اما توسعه آن در طی چند صد سال روی داده است و مهمترین دورانهای گسترش آن به دوره اشکانی، سجلوقی و تیموری برمیگردد. بعضی عناصر معماری به کار رفته در ارگ بم مانند ترکیب ویژگیهای ساختمانی و محیط طبیعی تپهای که بر آن قرار گرفته، شباهت زیادی به تخت جمشید دارد.
پس از رشد ارگ بم در دوره اشکانی، ساسانیان کنترل آن و استان کرمان را در دست گرفتند. با شکست ساسانیان از اعراب، این شهر مورد هجوم اعراب قرار گرفت و آسیبهای زیادی دید. در دوران امام علی (ع)، خوارج که گروهی شورشی بودند، به کرمان فرار کرده و در ارگ بم سنگر گرفتند. بعدها یعقوب لیث صفاری که حکومت صفاریان را در منطقه سیستان و کرمان پایهگذاری کرد، توانست خوارج را شکست داده و کنترل ارگ بم را در دست بگیرد.
نخستین باری که از شهر بم در نوشتههای دوران اسلامی یاد شده، به سده دهم میلادی برمیگردد و در آنها، شهر بم یک بازار توسعه یافته و بزرگ است که با کشتزارهای سرسبز پوشانده شده است. بم در آن دوران به واسطه پارچههای پنبه رنگارنگ و درختان نخل در کنار بازار پرشکوهش مشهور بوده است.
در سدههای بعدی فرمانرواییهای محلی شرق ایران مانند بازماندههای مغول و سپس صفویان و قاجاریان از ارگ بم به عنوان یک نقطه استراتژیک در شرق ایران و مسیر تجاری شرق به غرب آسیا که از ایران عبور میکرد، استفاده میکردند.
ارگ بم و زلزله سال ۱۳۸۲
در اثر زلزله دی ماه ۱۳۸۲ که تلفات زیادی به مردم و شهر بم وارد کرد، ارگ بم هم آسیب فراوانی دید و در لیست اثار تاریخی در خطر یونسکو قرار گرفت. اما به تدریج روند بازسازی آن آغاز شد و به کمک کشورهای دیگر، اکنون ارگ بم از لیست آثار در خطر بیرون آمده است.
ارگ بم قبل از زلزله
دژ یا قلعه بزرگ بم دارای ارگی است که در قلب دژ و مرتفعترین بخش آن قرار دارد؛ این طور به نظر میرسد که بهدلیل ابهت این ارگ، کل بنای دژ را ارگ میخواندند. جالب است بدانید که ارگ بم در مسیر جاده ابریشم قرار داشت و امکان ارتباط ایران با آسیای مرکزی از شرق، خلیج فارس از جنوب و مصر از غرب را فراهم میکرد. این قلعه که از جاهای دیدنی بم به حساب میآید، تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد پررونق بود؛ هرچند بنابر دلایل نامشخصی متروکه شد.
ارگ بم، شهری باستانی با مجموعهای از ساختمان های بلند است و شامل دو بخش رعیتنشین و حکومتی میشود که هر یک سازهها و کارکرد خاص خود را داشتهاند. در واقع، بخش علیای ارگ بهعنوان مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی و حکومتنشین کاربرد داشته است. این ارگ وسعتی حدود ۱۸ هزار مترمربع دارد و دیوارهایی با ارتفاع ۶ تا هفت متر آن را احاطه کردهاند. این دیوارهای تودرتو که تا مرکز ارگ ادامه دارند، بخشهای مختلف ارگ را از هم جدا کردهاند.
ارگ تاریخی بم قدمتی بیش از ۲۵۰۰ سال دارد و نقش مهمی در تاریخ و فرهنگ ایران داشته و بارها مانع از گزند متجاوزان به ایران شده است. گواه این موضوع را میتوان در داستانهای خیرهکننده از زمان تجاوز آقامحمد خان قاجار و کشته شدن لطفعلی خان مشاهده کرد. هرچند ارگ بم نتوانست در برابر زلزله هولناک سال ۱۳۸۲ مقاومت کند و بهشدت تخریب شد؛ به همین دلیل از آن زمان به بعد کار مرمت روی اثر تاریخی ارگ ادامه داشته است.
ویژگیهای منحصربهفرد ارگ بم باعث شد تا نهتنها بهعنوان یکی از جاذبه های گردشگری استان کرمان شهرت پیدا کند، بلکه در یک فروردین ۱۳۴۵ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شود و در نهایت در سال ۲۰۰۴ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار بگیرد.
کشفیات تازه از ارگ بم
پس از خراب شدن ارگ بم در زلزله سال ۱۳۸۲، اقدامات بسیاری برای بازسازی این سازه خشتی انجام شد و طی آن، آثار فراوانی از خرابه های این سازه کشف شد.
همزمان با نهمین سالگرد وقوع زلزه بم، یکی از کارشناسان میراث جهانی خبری مبنی بر کشف پرستش گاه های ناشناخته در گسل بم (افراز) و همچنین شناسایی پوسته های کهن باروی ارگ بم ، منتشر کرد. علاوه بر کشف موارد ذکر شده، تعدادی سنگ نگاره که متعلق به سه دوره متفاوت هستند، در آواره های ارگ بم پیدا شده که بر روی آن ها صحنه هایی از شکار حیواناتی همچون بز و پلنگ با تیر و کمان به تصویر کشیده شده است.
اما به طور حتم این سوال برای گردشگرانی که میخواهند به کرمان سفر کنند پیش آمده که ترسناک ترین کشفیات از ارگ بم چه چیز هایی هستند. در واقع اجساد کشف شده از ۶۸ نوزاد در دل دیوار های قطور ارگ بم ، از جمله ترسناک ترین کشفیات از این بنا بوده اند. باستان شناسان پس از بررسی اجساد کشف شده، تخمین زده اند که این کودکان حدود ۲۰۰ سال در دیواره های ارگ بم مدفون شده اند و در سال های اخیر هنگام حفاری این منطقه، به اسکلت های متلاشی شده آن ها که لا به لای خشت های دیوار ها دفن شده بودند، برخوردند. لازم به ذکر است که همه اسکلت های کشف شده مربوط به کودکان یک تا شش ساله بوده اند. شاید عجیب به نظر برسد اما کارشناسی به نام دکتر لیلا پاپلی، با انجام آزمایشات DNA روی تعدادی از اجساد متوجه شده است که همه این کودکان پسر بوده اند. برخی از افراد بر اساس گزارش دکتر پاپلی معتقدند که ممکن است اجساد کشف شده، مربوط به یک رسم پسر کشی در قدیم باشد.
معماری ارگ بم
از شکل ظاهری ارگ بم این طور برمیآید که طراح یا طراحان آن از همان ابتدای کار، شکل نهایی کل شهر را پیشبینی کرده بودند. ارگ بم همچون شهر کوچکی است که بهشکل دژی عظیم و مستحکم ساخته شده است تا علاوه بر برقراری امنیت در شهر، مانع از نفوذ دشمن شود. وجود برج و بارو در این قلعه و همین طور راههای مخفی و مقر فرماندهان نظامی در قله، از امنیت بالای آن حکایت دارد.
نتایج مطالعات پژوهشگران نشان میدهد که مجموعه ارگ بم مشابه نمونههای زیادی در آسیای میانه و بینالنهرین، دارای ویژگیهای ساختاری یک شهر هیپودامین (شطرنجی) است. ارگ مذکور مطابق با سنت مادها و پارتیان روی تپهای بلند ساخته شده است تا هم دسترسی دشمنان به آن دشوار شود و هم تسلط بر مناطق اطراف افزایش یابد. علاوه بر این، استقرار مقر حکومتی در بالاترین نقطه قلعه باعث اشراف بر سطوح پایینتر شده بود و با توجه به مسیر شیبدار منتهی به بخش حکومتنشین، دسترسی به آن سختتر میشد.
كارشناسان معتقدند وجود محلههای مسكونی و چگونگی اتصال این محلهها به هم، بناهای تاریخی متعدد و همین طور نحوه قرارگرفتن سازهها روی شیب تپه که در نهایت به عمارت بینظیر چهار فصل در بالاترین نقطه ارگ ختم میشود، ارزش فوقالعاده زیاد شهرسازی و معماری آن را نشان میدهد. در این قلعه خشتی ۲۵۰۰ ساله از گل رس، لاشه سنگ، کاه و خشت خام برای مصالح استفاده شده که همین امر باعث حفظ اسکلت اصلی آن در طول قرنها شده است. در واقع، از ظاهر پرابهت و خصوصیات امنیتی قلعه میتوان فهمید که طراحی و ساخت آن مبتنی بر منطق نظامی و دفاعی بوده است. استحکام و عظمت قلعه بم باعث شد که در دوره قاجار، عمادالسطنه آن را «قلعه خدای آفریده» بنامد.
ویژگیهای مهندسی ارگ بم از این حکایت دارد که صدها سال پیش سازندگان ارگ از مهندسی باد و ترکیب آن با مهندسی آب و معماری استفاده کرده بودند تا سیستم تهویه و تنظیم رطوبت داشته باشند. با توجه به گرمای زیاد و رطوبت کم این منطقه، محلی با بیشترین میزان باد برای ساخت ارگ انتخاب شده است؛ به این ترتیب که باد از بخش غربی ارگ وارد و با عبور از فضاها و دالانها راهی حاکمنشین میشد. مهندسان برای تلطیف هوا و خنککردن ارگ از سیستم تامین آب و بادگیر استفاده کردند و جریان باد را از این سیستم آبرسانی عبور دادند تا دمای هوای ارگ کاهش یابد.
