زندان اسکندر یزد مانند اغلب جاذبه های تاریخی این شهر در فهادان واقع شده و با داشتن معماری بسیار زیبا و خارق العاده و هنر ظریف در بخش های مختلف آن چشم هر بیننده ای را به سمت خود جذب میکند. همان طور که از نام بنا مشخص است، ساخت آن به زمان اسکندر مقدونی برمیگردد و اسناد و نشانه هایی از سال ۶۳۱ هجری قمری در آن دیده میشود. ۸ قرن قدمت برای بنایی که هنوز محکم و استوار در دل کویر پابرجا مانده، چیزی کمی نیست و بی دلیل نیست که تا این اندازه زندان اسکندر یزد در بین باستان شناسان تمام دنیا شناخته شده می باشد. این بنا توسط ضیاﺀ الدین حسین رضی ساخته شد و بعد از ۷۴ سال توسط پسران وی به طور کامل در دسترس قرار گرفت.
برخلاف سالهای ابتدایی که این بنا ساخته شد و از آن برای زندانی کردن تبعیدیان اسکندر مقدونی استفاده میشد، به مرور به مدرسه ی بسیار مهمی تبدیل شد و ۸ قرن افراد سرشناسی در آن به تحصیل و تدریس مشغول شدند.
از جمله دلایلی که باعث شد تا زندان اسکندر یزد شهرت زیادی پیدا کند، نوع معماری و شکوه و ابهتی می باشد که در بخش های مختلف آن به چشم میخورد. علاوه بر ورودی و در و دیواری که تاریخ و هنر را در کنار خود حفظ کرده اند، این بنای قدیمی بخش های مهمی دارد که عبارتند از:
گنبد
در اکثر بناهای تاریخی ایرانی و اسلامی گنبد به چشم میخورد و سازندگان و هنرمندان آنها در ایجاد نقش و نگار بر روی آن ظرافت و حساسیت خاصی داشتند. گنبد زندان اسکندر یزد مانند سایر بخش های آن از خشت تشکیل شده و بر خلاف ظاهر فعلی آن که نقوشی با رنگ های طلایی و لاجوردی به چشم میخورد، در سالهای ابتدایی کاملا ساده بود و هیچ نشانی از کاشی کاری و رنگ بر روی گنبد وجود نداشت. این گنبد ارتفاعی نزدیک به ۱۸ متر دارد و سادگی و زیبایی را به بهترین نحو ممکن در خود جای داده است.
شبستان
مانند تمام مساجد و مکان های مذهبی، زندان اسکندر یزد نیز دارای شبستان بزرگی بود که محراب موجود در این بخش و رواق های بزرگ و کوچک در جاهای مختلف زندان هر یک با معماری خاص و کاملا هوشمندانه طراحی و ایجاد شده اند.
بادگیر
یزد یعنی شهر بادگیرها و شرایط آب و هوایی و افزایش دمای هوا در تابستان باعث ایجاد آنها در کنار اغلب ساختمان ها شده است. بادگیر در واقع همان کولرهای امروزی می باشد که جریان هوا را به خوبی در کل مجموعه در جریان قرار داده و باعث خنک شدن هوا میگردد. در کنار ساختمان زندان اسکندر اتاقی به نام اتاق بادگیر وجود دارد که عمل در جریان قرار گرفتن هوا در آن انجام میشد.
موزه
هر چند که هر نقطه از این بنا می تواند حکم موزه ای بی نظیر را داشته باشد، اما مجموعه ای از سنگ لوحه و سنگ قبرهای قدیمی در این مجموعه به چشم میخورد که عاشقان موزه گردی با دیدنش تجربیات زیادی را کسب خواهند کرد.
